ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਗ-21 ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਨੂੰ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮਿਗ-21 ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਵਾਈ ਰੱਖਿਆ ‘ਚ “ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ” ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਮਿਗ-21 ਦੀ ਲਗਭਗ ਛੇ ਦਹਾਕੇ ਲੰਬੀ ਸੇਵਾ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਅੱਡੇ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਫਲਾਈਪਾਸਟ ਤੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਸਮਾਰੋਹ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ‘ਚ ਸੀਨੀਅਰ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਤੇ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਪਾਇਲਟ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਜਹਾਜ਼ ਉਡਾਇਆ ਹੈ।
1963 ‘ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਮਿਗ-21 ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੁਪਰਸੋਨਿਕ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਸਕੁਐਡਰਨ – ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸਥਿਤ 28 ਸਕੁਐਡਰਨ – ਨੂੰ “ਫਰਸਟ ਸੁਪਰਸੋਨਿਕਸ” ਉਪਨਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਦੇ 700 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਿਗ-21 ਜਹਾਜ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਘਰੇਲੂ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਏਅਰੋਨੌਟਿਕਸ ਲਿਮਟਿਡ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਹਨ।
ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਾਂਗ, ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ‘ਚ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾਵਾਂ ‘ਚ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ, ਮਿਗ-21 ਦੀ ਵਾਰੀ ਹੈ। ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਤੋਂ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮਿਗ-21 ਦੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ।
ਰਿਟਾਇਰਡ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ
ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਵਿੰਗ ਕਮਾਂਡਰ ਜੈਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਿਗ-21 ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਟੀਵੀ9 ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਿਗ-21 2019 ‘ਚ ਬਾਲਾਕੋਟ ਹਮਲੇ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਗਰੁੱਪ ਕੈਪਟਨ ਅਭਿਨੰਦਨ ਨੇ ਇੱਕ ਐਫ-16 ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ 2025 ‘ਚ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਿੰਦੂਰ ‘ਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ, ਮਿਗ-21 ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਤੋਂ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੁਝ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ ਲਾਗੂ ਹਨ ਤੇ ਬਾਕੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਾਂਗ, ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਏਅਰਫ੍ਰੇਮ ਦੀ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਉਮਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਖਰਾਬ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਨਵੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਮੌਜੂਦਾ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪੁਰਾਣੇ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਅਕਸਰ ਉਦੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ, ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਪੇਅਰ ਪਾਰਟਸ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੇ ਯੋਗ ਰੱਖਣਾ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਬੇਕਾਬੂ ਓਪਰੇਟਿੰਗ ਲਾਗਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਪੇਅਰ ਪਾਰਟਸ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ
ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਹਸ਼ਰ ਸਪੇਅਰ ਪਾਰਟਸ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਾਰੇ ਮਹਿੰਗੇ ਐਵੀਓਨਿਕਸ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ‘ਚ ਰਾਡਾਰ, ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਯੁੱਧ ਸੂਟ, ਕਾਕਪਿਟ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕਸ, ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਉਪਕਰਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਹਿਯੋਗੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ‘ਚ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਸੇਵਾ ‘ਚ ਹਨ। ਅਕਸਰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਵਿਕਰੀ ਮੁੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖ-ਰਖਾਅ ਲਈ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮਿਗ-21 ਨੂੰ ਮਿਊਜ਼ਿਅਮ ‘ਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ
ਕੁਝ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਿਊਜ਼ਅਮਸ ਤੇ ਹੋਰ ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਡਿਸਪਲੇ ਯੂਨਿਟਾਂ ਵਜੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਡਿਸਪਲੇ ਯੂਨਿਟ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੈਨਾਵਾਂ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਡਿਸਪਲੇ ਯੂਨਿਟ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ‘ਚ, ਅਸੀਂ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆਂ, ਐਸਐਸਬੀ ਕੇਂਦਰਾਂ, ਫੌਜੀ ਸਕੂਲਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬੋਨਯਾਰਡ ‘ਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ
ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਵੱਡੇ ਬੋਨਯਾਰਡ ‘ਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਏਅਰਕ੍ਰਾਫਟ ਬੋਨਯਾਰਡ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਏਅਰਕ੍ਰਾਫਟ ਕਬਰਿਸਤਾਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਟੋਰੇਜ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜੋ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਬੋਨਯਾਰਡਾਂ ‘ਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਰੱਖ-ਰਖਾਅ ਨਾਲ ਸਟੋਰੇਜ ‘ਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁਰਜ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਜਾਂ ਵਿਕਰੀ ਲਈ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਸਕ੍ਰੈਪ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਬੋਨਯਾਰਡ ਸਹੂਲਤਾਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਾਰੂਥਲਾਂ ‘ਚ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਖੁਸ਼ਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਖੋਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਕਠੋਰ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਕੁਝ ਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਚ, ਪੁਰਾਣੇ ਸੋਵੀਅਤ ਜੈੱਟ ਕੰਕਰੀਟ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਉਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਅੰਦਰ ਧੱਸ ਜਾਣ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਿਆਨਕ ਸੋਵੀਅਤ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
